Της Ανθίππης Φιαμού
ΡΕΣΑΛΤΟ, τεύχος-28
Λαζαρίνες
Η Άνοιξη είναι η εποχή της ανθοφορίας και του λαμπρού φωτός, τότε που συντελείται η ανάσταση, η αναγέννηση της φύσης.
Αυτή η αναγέννηση είναι πιο συγκλονιστική από την ίδια τη γέννηση, σε τούτους τους λαμπρούς μεσογειακούς τόπους, όπου οι άνθρωποι ισορροπούν επικίνδυνα ανάμεσα στις χαρές της ζωής και την επίγνωση της παντοδυναμίας του Χάρου.
Ο Θεός πεθαίνει, ενώ ο κόσμος ξαναγεννιέται, κηδεύεται μέσα στην ανθοφορία της φύσης, θάβεται κάτω από σωρούς λουλουδιών.
Παράλληλα με τις εκκλησιαστικές τελετές, σοφά εναρμονισμένες με τις πανάρχαιες λαϊκές πεποιθήσεις, οι Νεοέλληνες αφοσιώνονται συλλογικά στις δικές τους τελετουργίες μέσα στην ανοιξιάτικη φύση. Συν – τρώγουν και συν – πίνουν, ανακαλώντας τα πρέποντα τραγούδια για τους αργόσυρτους ιερούς χορούς τους, ανασυγκροτούν την κοινότητά τους. Οι μεγάλοι θυμούνται, οι νέοι μυούνται, οι γυναίκες ιερουργούν.
Αποτίουν, μέσα από τα γονιμολατρικά τους έθιμα, φόρο τιμής σε θεϊκούς και οικείους νεκρούς, καταπατούν το θάνατο, δοξάζουν τη ζωή, υπερβαίνουν το αδύνατο, όπως μόνο οι Έλληνες ξέρουν να κάνουν.
Την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής έχουμε μια σειρά από έθιμα με συγγενικό περιεχόμενο και συμβολισμό τα οποία σχετίζονται με το θείο Δράμα, πολλά από τα οποία έχουν τις ρίζες σε αρχαίες τελετουργίες. Τέτοια έθιμα είναι οι επισκέψεις στα νεκροταφεία που σημαίνει επικοινωνία με τους νεκρούς, οι κοριτσίστικοι αγερμοί της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως και του Σαββάτου του Λαζάρου, το Μοιρολόι της Παναγιάς, ο ανθοστολισμός του Επιταφίου, καθώς και ορισμένα παιδικά δρώμενα νεκρανάστασης. Όλα αυτά τα έθιμα συνοδεύονται από λατρευτικά, συνήθως θρηνητικά, τραγούδια. Πολλά από αυτά αποτελούν μια προεξαγγελτική εκτέλεση της ανάστασης του Χριστού. Κυρίαρχο ρόλο σ’ αυτά τα έθιμα κατέχει η γυναίκα, είτε μικρά κορίτσια είτε έφηβες. Τέτοιο έθιμο είναι το «Σταύρι, Σταύρι βότανε», το οποίο εκτελούσαν κορίτσια την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως στα χωριά της Θεσσαλίας.
Τα κορίτσια, οι μυημένες, με τις ειδικές για την ηλικία φορεσιές, πραγματοποιούν ομαδικά τις ιερές πομπές τους με καθορισμένη εθιμοτυπία. Συσχετίζοντας την ιερότητά τους με εκείνη της θρησκευτικής λατρείας, ξεκινούν τον αγερμό τους από το χώρο της εκκλησιάς για να πάρουν την ευλογία, την οποία συχνά δίνει η κόρη του παπά, και μετά γυρνούν όλο το χωριό για να καταλήξουν πάλι στην εκκλησιά όπου θα χορέψουν τραγουδώντας τελετουργικά.
Το τραγούδι έχει ως εξής:
«Σταύρι, Σταύρι βότανε και Χριστέ βασιλικέ
Μπήκα μες στον κήπο σου και στο περιβόλι σου
Έμασα τα ίτσια (αγριομενεξέδες) σου και τα πασχαλίτσια σου
Τα’ βαλα στον κόρφο μου να μυρίζ’ ο κόρφος μου
Τα’ βαλα στον κόρφο μου να τα πάω στην εκκλησιά
Με λαμπάδες, κεριά, μ’ ασημένια θυμιατά».
Τα κορίτσια, παιδιά και έφηβες κοπέλες, έχουν κυρίαρχο ρόλο και στα έθιμα του Σαββάτου του Λαζάρου. Τα κορίτσια κρατούν μια κούκλα που παριστάνει τον Λάζαρο και, κρατώντας ανθοστόλιστα καλαθάκια γυρνούν στα σπίτια, διηγούμενα τραγουδώντας το ιστορικό του θανάτου και της ανάστασης του Λαζάρου, καθώς και τη φοβερή εμπειρία του από το ταξίδι στον Κάτω Κόσμο. Την αρχαϊκότερη μορφή του εθίμου με αναπαράσταση της Ανάστασης, τη συναντούμε στην Κύπρο.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λάζαρος κατέφυγε εκεί, συγκεκριμένα στη Λάρνακα μετά την ανάσταση του, για να γλυτώσει από τη φονική μανία των Εβραίων και εκεί αργότερα ο Απόστολος Παύλος τον χειροτόνησε Επίσκοπο.
Στην Κύπρο τον Λάζαρο τον παρίστανε ένα παιδί σκεπασμένο με σεντόνι σαν σαβανωμένο και στολισμένο με κίτρινα λουλούδια της εποχής. Το παιδί ξάπλωνε στο έδαφος, ενώ τα άλλα παιδιά έψαλλαν και σηκωνόταν όταν άκουγε το εγερτήριο μήνυμα που περιείχε το τραγούδι.
Στις κεντρικές και βόρειες περιοχές της Ελλάδας, το έθιμο του Λαζάρου το πραγματοποιούν έφηβες κοπέλες, οι οποίες αποκτούν τον τιμητικό και μάλλον ισόβιο τίτλο της Λαζαρίνας.
Η προετοιμασία αρχίζει μέρες ή και βδομάδες νωρίτερα και η συμμετοχή στο έθιμο απαιτεί πολλές προϋποθέσεις και ικανότητες. Κάτω από την καθοδήγηση μιας παλιάς και έμπειρης Λαζαρίνας, σε χώρο και συνθήκες τελετουργικής απομόνωσης και συντροφικότητας, συχνά δεμένες με όρκο, οι κοπέλες που πλησιάζουν την ηλικία του γάμου μυούνται στην εκμάθηση των ειδικών τραγουδιών και χορών που απαιτεί το έθιμο αλλά και στις απαραίτητες για τον μελλοντικό ρόλο τους οικιακές δουλειές.
Κυρίαρχο στοιχείο στα γυναικεία έθιμα του Λαζάρου είναι ο θρήνος, πράγμα που φανερώνει ότι αυτά τα έθιμα είχαν κι έναν διδακτικό σκοπό: να μυήσουν τα μικρά κορίτσια στον γυναικείο ρόλο της «κηδεύτρας», να τα εξοικειώσουν με το αποτρόπαιο έργο της φροντίδας του νεκρού, με την θρηνητική συμπεριφορά και κυρίως με την υψηλή τέχνη του αυτοσχέδιου μοιρολογιού.
Κορυφαίο γυναικείο θρηνητικό έθιμο είναι ο στολισμός του Επιταφίου της νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης. Μέσα στην ανοιξιάτικη φύση, οι γυναίκες μοιρολογούν τον ανθοστόλιστο νεκρό Χριστό περιμένοντας στην Ανάσταση.
Όταν ο κόσμος και οι άντρες ιερείς φεύγουν από τον ναό, οι γυναίκες αναλαμβάνουν να φροντίσουν τον αδικοχαμένο μοναχογιού της Μάνας όλου του κόσμου, της Παναγίας. Ενώ οι νεώτερες στολίζουν τον Επιτάφιο, προετοιμάζοντας το ξόδι, οι μεγαλύτερες ψάλλουν το Μοιρολόι της Παναγιάς, όχι μόνο για να θρηνήσουν τον νεκρό Χριστό αλλά και για να συμπαρασταθούν στην Παναγιά – γυναίκα – μάνα, μια και στα μάτια τους είναι μια ακόμα μάνα σαν κι εκείνες, η οποία δοκιμάζεται από την οριακή εμπειρία του θανάτου του παιδιού της.
Στους συνοικισμούς όπου κατοικούν απόγονοι προσφύγων της Μικράς Ασίας, το Μοιρολόι της Παναγιάς έχει μια ακόμα διάσταση. Εκτός από τον νεκρό Χριστό οι γυναίκες θρηνούν και τις χαμένες αλλά Αλησμόνητες Πατρίδες, ολόκληρο τον κόσμο των προγόνων τους που χάθηκε στη φωτιά και τη σφαγή, σταυρώθηκε αλλά, αντίθετα με τον Χριστό, δεν είδε ακόμα την Ανάσταση.
Θα κλείσουμε αυτή τη μικρή αναφορά στα έθιμα της Σαρακοστής και του Πάσχα με το έθιμο του Μέγα Πάσκα, έναν χορό τον οποίο χόρευαν οι άνθρωποι στα Φάρασα της Καππαδοκίας ανήμερα την Κυριακή του Πάσχα στην αυλή της εκκλησιάς και τον ονόμαζαν «Του Μέγα Πάσκα το συνήθειο».
Το τραγούδι είναι στο ιδίωμα των Φαράσων, ένα ιδίωμα μοναδικό με αρχαίες ελληνικές λέξεις αλλά και αρκετές περσικές, σύμφωνα με τους μελετητές. Αν το διαβάσει κανείς προσεκτικά θα δει ότι μέσα σε λίγα λόγια συνοψίζεται όλη η Ορθόδοξη πίστη για το σκοπό της Ανάστασης του Χριστού και τη σημασία της για την ανθρωπότητα.
ΤΟΥ ΜΕΓΑ ΠΑΣΚΑ ΤΟ ΤΡΑΓΟΔΙ
Φαρασιώτικα-------------------------------------Μετάφραση
Ορταζούμε Χριστιανοί το Μέγα Πάσκα---- Ας γιορτάσουμε Χριστιανοί το Μέγα Πάσχα
Ορταζούμε του Χριστού την Ανάστα----- Ας γιορτάσουμε την Ανάσταση του Χριστού
Βζήσταν τα τσαστέμας τσε τα κρίματα---- Σβήστηκαν οι κηλίδες και οι αμαρτίες μας
Νοίγην ο ουρανός, νοίγαν τα μνήμορα---- Άνοιξε ο ουρανός άνοιξαν τα μνήματα
Κουπώθην σον κόσμο του Θεού η χάρη---- Σκέπασε τον κόσμο του Θεού η χάρη
Νοίγανε μακρέ ψυσής μας τα φτερά---- Άνοιξαν πλατιά της ψυχής μας τα φτερά
Να πετάσει τσε να βκει σον ουρανό---- Να πετάξει (η ψυχή) και να βγει στον ουρανό
Ραδιεστήτε τσίπσας αντί γιαρανό---- Να φτάσει πιο ψηλά από τους γερανούς (τα πουλιά)
Ανεστήθην τσε σο μέτρου της άκρα---- Αναστήθηκε κι έφτασε ως τα πέρατα
Να παστρέψει του κριμάτου τα δακρέ---- Να καθαρίσει τα δάκρυα της αμαρτίας
Να ψεώσει πω τη γη στον ουρανό---- Να ψηλώσει από τη γη ως τον ουρανό
Να ην η πίστη ση ψυσή μας κατινό---- Να είναι η πίστη στην ψυχή μας καθαρή.
ΡΕΣΑΛΤΟ, τεύχος-28
Λαζαρίνες Η Άνοιξη είναι η εποχή της ανθοφορίας και του λαμπρού φωτός, τότε που συντελείται η ανάσταση, η αναγέννηση της φύσης.
Αυτή η αναγέννηση είναι πιο συγκλονιστική από την ίδια τη γέννηση, σε τούτους τους λαμπρούς μεσογειακούς τόπους, όπου οι άνθρωποι ισορροπούν επικίνδυνα ανάμεσα στις χαρές της ζωής και την επίγνωση της παντοδυναμίας του Χάρου.
Ο Θεός πεθαίνει, ενώ ο κόσμος ξαναγεννιέται, κηδεύεται μέσα στην ανθοφορία της φύσης, θάβεται κάτω από σωρούς λουλουδιών.
Παράλληλα με τις εκκλησιαστικές τελετές, σοφά εναρμονισμένες με τις πανάρχαιες λαϊκές πεποιθήσεις, οι Νεοέλληνες αφοσιώνονται συλλογικά στις δικές τους τελετουργίες μέσα στην ανοιξιάτικη φύση. Συν – τρώγουν και συν – πίνουν, ανακαλώντας τα πρέποντα τραγούδια για τους αργόσυρτους ιερούς χορούς τους, ανασυγκροτούν την κοινότητά τους. Οι μεγάλοι θυμούνται, οι νέοι μυούνται, οι γυναίκες ιερουργούν.
Αποτίουν, μέσα από τα γονιμολατρικά τους έθιμα, φόρο τιμής σε θεϊκούς και οικείους νεκρούς, καταπατούν το θάνατο, δοξάζουν τη ζωή, υπερβαίνουν το αδύνατο, όπως μόνο οι Έλληνες ξέρουν να κάνουν.
Την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής έχουμε μια σειρά από έθιμα με συγγενικό περιεχόμενο και συμβολισμό τα οποία σχετίζονται με το θείο Δράμα, πολλά από τα οποία έχουν τις ρίζες σε αρχαίες τελετουργίες. Τέτοια έθιμα είναι οι επισκέψεις στα νεκροταφεία που σημαίνει επικοινωνία με τους νεκρούς, οι κοριτσίστικοι αγερμοί της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως και του Σαββάτου του Λαζάρου, το Μοιρολόι της Παναγιάς, ο ανθοστολισμός του Επιταφίου, καθώς και ορισμένα παιδικά δρώμενα νεκρανάστασης. Όλα αυτά τα έθιμα συνοδεύονται από λατρευτικά, συνήθως θρηνητικά, τραγούδια. Πολλά από αυτά αποτελούν μια προεξαγγελτική εκτέλεση της ανάστασης του Χριστού. Κυρίαρχο ρόλο σ’ αυτά τα έθιμα κατέχει η γυναίκα, είτε μικρά κορίτσια είτε έφηβες. Τέτοιο έθιμο είναι το «Σταύρι, Σταύρι βότανε», το οποίο εκτελούσαν κορίτσια την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως στα χωριά της Θεσσαλίας.
Τα κορίτσια, οι μυημένες, με τις ειδικές για την ηλικία φορεσιές, πραγματοποιούν ομαδικά τις ιερές πομπές τους με καθορισμένη εθιμοτυπία. Συσχετίζοντας την ιερότητά τους με εκείνη της θρησκευτικής λατρείας, ξεκινούν τον αγερμό τους από το χώρο της εκκλησιάς για να πάρουν την ευλογία, την οποία συχνά δίνει η κόρη του παπά, και μετά γυρνούν όλο το χωριό για να καταλήξουν πάλι στην εκκλησιά όπου θα χορέψουν τραγουδώντας τελετουργικά.
Το τραγούδι έχει ως εξής:
«Σταύρι, Σταύρι βότανε και Χριστέ βασιλικέ
Μπήκα μες στον κήπο σου και στο περιβόλι σου
Έμασα τα ίτσια (αγριομενεξέδες) σου και τα πασχαλίτσια σου
Τα’ βαλα στον κόρφο μου να μυρίζ’ ο κόρφος μου
Τα’ βαλα στον κόρφο μου να τα πάω στην εκκλησιά
Με λαμπάδες, κεριά, μ’ ασημένια θυμιατά».
Τα κορίτσια, παιδιά και έφηβες κοπέλες, έχουν κυρίαρχο ρόλο και στα έθιμα του Σαββάτου του Λαζάρου. Τα κορίτσια κρατούν μια κούκλα που παριστάνει τον Λάζαρο και, κρατώντας ανθοστόλιστα καλαθάκια γυρνούν στα σπίτια, διηγούμενα τραγουδώντας το ιστορικό του θανάτου και της ανάστασης του Λαζάρου, καθώς και τη φοβερή εμπειρία του από το ταξίδι στον Κάτω Κόσμο. Την αρχαϊκότερη μορφή του εθίμου με αναπαράσταση της Ανάστασης, τη συναντούμε στην Κύπρο.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λάζαρος κατέφυγε εκεί, συγκεκριμένα στη Λάρνακα μετά την ανάσταση του, για να γλυτώσει από τη φονική μανία των Εβραίων και εκεί αργότερα ο Απόστολος Παύλος τον χειροτόνησε Επίσκοπο.
Στην Κύπρο τον Λάζαρο τον παρίστανε ένα παιδί σκεπασμένο με σεντόνι σαν σαβανωμένο και στολισμένο με κίτρινα λουλούδια της εποχής. Το παιδί ξάπλωνε στο έδαφος, ενώ τα άλλα παιδιά έψαλλαν και σηκωνόταν όταν άκουγε το εγερτήριο μήνυμα που περιείχε το τραγούδι.
Στις κεντρικές και βόρειες περιοχές της Ελλάδας, το έθιμο του Λαζάρου το πραγματοποιούν έφηβες κοπέλες, οι οποίες αποκτούν τον τιμητικό και μάλλον ισόβιο τίτλο της Λαζαρίνας.
Η προετοιμασία αρχίζει μέρες ή και βδομάδες νωρίτερα και η συμμετοχή στο έθιμο απαιτεί πολλές προϋποθέσεις και ικανότητες. Κάτω από την καθοδήγηση μιας παλιάς και έμπειρης Λαζαρίνας, σε χώρο και συνθήκες τελετουργικής απομόνωσης και συντροφικότητας, συχνά δεμένες με όρκο, οι κοπέλες που πλησιάζουν την ηλικία του γάμου μυούνται στην εκμάθηση των ειδικών τραγουδιών και χορών που απαιτεί το έθιμο αλλά και στις απαραίτητες για τον μελλοντικό ρόλο τους οικιακές δουλειές.
Κυρίαρχο στοιχείο στα γυναικεία έθιμα του Λαζάρου είναι ο θρήνος, πράγμα που φανερώνει ότι αυτά τα έθιμα είχαν κι έναν διδακτικό σκοπό: να μυήσουν τα μικρά κορίτσια στον γυναικείο ρόλο της «κηδεύτρας», να τα εξοικειώσουν με το αποτρόπαιο έργο της φροντίδας του νεκρού, με την θρηνητική συμπεριφορά και κυρίως με την υψηλή τέχνη του αυτοσχέδιου μοιρολογιού.
Κορυφαίο γυναικείο θρηνητικό έθιμο είναι ο στολισμός του Επιταφίου της νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης. Μέσα στην ανοιξιάτικη φύση, οι γυναίκες μοιρολογούν τον ανθοστόλιστο νεκρό Χριστό περιμένοντας στην Ανάσταση.
Όταν ο κόσμος και οι άντρες ιερείς φεύγουν από τον ναό, οι γυναίκες αναλαμβάνουν να φροντίσουν τον αδικοχαμένο μοναχογιού της Μάνας όλου του κόσμου, της Παναγίας. Ενώ οι νεώτερες στολίζουν τον Επιτάφιο, προετοιμάζοντας το ξόδι, οι μεγαλύτερες ψάλλουν το Μοιρολόι της Παναγιάς, όχι μόνο για να θρηνήσουν τον νεκρό Χριστό αλλά και για να συμπαρασταθούν στην Παναγιά – γυναίκα – μάνα, μια και στα μάτια τους είναι μια ακόμα μάνα σαν κι εκείνες, η οποία δοκιμάζεται από την οριακή εμπειρία του θανάτου του παιδιού της.
Στους συνοικισμούς όπου κατοικούν απόγονοι προσφύγων της Μικράς Ασίας, το Μοιρολόι της Παναγιάς έχει μια ακόμα διάσταση. Εκτός από τον νεκρό Χριστό οι γυναίκες θρηνούν και τις χαμένες αλλά Αλησμόνητες Πατρίδες, ολόκληρο τον κόσμο των προγόνων τους που χάθηκε στη φωτιά και τη σφαγή, σταυρώθηκε αλλά, αντίθετα με τον Χριστό, δεν είδε ακόμα την Ανάσταση.
Θα κλείσουμε αυτή τη μικρή αναφορά στα έθιμα της Σαρακοστής και του Πάσχα με το έθιμο του Μέγα Πάσκα, έναν χορό τον οποίο χόρευαν οι άνθρωποι στα Φάρασα της Καππαδοκίας ανήμερα την Κυριακή του Πάσχα στην αυλή της εκκλησιάς και τον ονόμαζαν «Του Μέγα Πάσκα το συνήθειο».
Το τραγούδι είναι στο ιδίωμα των Φαράσων, ένα ιδίωμα μοναδικό με αρχαίες ελληνικές λέξεις αλλά και αρκετές περσικές, σύμφωνα με τους μελετητές. Αν το διαβάσει κανείς προσεκτικά θα δει ότι μέσα σε λίγα λόγια συνοψίζεται όλη η Ορθόδοξη πίστη για το σκοπό της Ανάστασης του Χριστού και τη σημασία της για την ανθρωπότητα.
ΤΟΥ ΜΕΓΑ ΠΑΣΚΑ ΤΟ ΤΡΑΓΟΔΙ
Φαρασιώτικα-------------------------------------Μετάφραση
Ορταζούμε Χριστιανοί το Μέγα Πάσκα---- Ας γιορτάσουμε Χριστιανοί το Μέγα Πάσχα
Ορταζούμε του Χριστού την Ανάστα----- Ας γιορτάσουμε την Ανάσταση του Χριστού
Βζήσταν τα τσαστέμας τσε τα κρίματα---- Σβήστηκαν οι κηλίδες και οι αμαρτίες μας
Νοίγην ο ουρανός, νοίγαν τα μνήμορα---- Άνοιξε ο ουρανός άνοιξαν τα μνήματα
Κουπώθην σον κόσμο του Θεού η χάρη---- Σκέπασε τον κόσμο του Θεού η χάρη
Νοίγανε μακρέ ψυσής μας τα φτερά---- Άνοιξαν πλατιά της ψυχής μας τα φτερά
Να πετάσει τσε να βκει σον ουρανό---- Να πετάξει (η ψυχή) και να βγει στον ουρανό
Ραδιεστήτε τσίπσας αντί γιαρανό---- Να φτάσει πιο ψηλά από τους γερανούς (τα πουλιά)
Ανεστήθην τσε σο μέτρου της άκρα---- Αναστήθηκε κι έφτασε ως τα πέρατα
Να παστρέψει του κριμάτου τα δακρέ---- Να καθαρίσει τα δάκρυα της αμαρτίας
Να ψεώσει πω τη γη στον ουρανό---- Να ψηλώσει από τη γη ως τον ουρανό
Να ην η πίστη ση ψυσή μας κατινό---- Να είναι η πίστη στην ψυχή μας καθαρή.