Το βράδυ στις 21 Αυγούστου το 1940, η καρδιά του Τρότσκι σταμάτησε να κτυπά.
Για τα 72 χρόνια από τη δολοφονία του, επαναδημοσιεύουμε ένα κείμενο από έναν άνθρωπο «υπεράνω υποψίας»: Του διανοητή, Άγγελου Τερζάκη. Είναι μια φωνή από τον αντίπαλο, δημοσιευμένη στην επιφυλλίδα του «Βήματος», στις 26/8/ 1959.
Ο ΚΑΤΑΤΡΕΓΜΕΝΟΣ
Του ΄Αγγελου Τερζάκη
Αν πλάι στον επαναστάτη με την αυστηρή, σλαβομογγολική μορφή του μαυσωλείου της Κόκκινης Πλατείας --που λέγαμε την περασμένη Τετάρτη-- έπρεπε να υπάρχει κάποιος δεύτερος μεγάλος νεκρός, αυτός είταν ο Λέων Τρότσκυ.
΄Ομως λόγοι «πρακτικοί» δεν θ’ αφήσουν ποτέ να γίνει αυτή η αποκατάσταση: Το κρανίο του Τρότσκυ το θρυμμάτισε το σφυρί του δολοφόνου, που έστειλε στο Μεξικό, για να διεκπεραιώσει την προσωπική αντιδικία του, ο «μέγας» Στάλιν. ΄Ετσι, έγινε η ανίερη υποκατάσταση: Ο δήμιος πήρε στο προσκύνημα τη θέση του θυσιασμένου.
Ο υπογραφόμενος δεν έχει τον κίνδυνο να θεωρηθεί τροτσκιστής, και μάλιστα κατόπιν εορτής, γι’ αυτό και ό,τι έχει να πει εδώ το λέει ξένοιαστα. Ο ιδεολογικός κόσμος του Τρότσκυ δεν είναι ο δικός μας.
Μα τι σημαίνει; Το δαιμόνιο είναι το δαιμόνιο και η Ιστορία είναι η Ιστορία.
Οι δικές μας οι γενιές τα έζησαν τα μεγάλα γεγονότα που άλλαξαν περισσότερο από την εξωτερική όψη του πλανήτη, την εσωτερική του σύσταση. Και συνήθισαν να προφέρουν ζευγαρωτά, στο ίδιο κύμα ορθωμένα, τα δύο ονόματα, Λένιν-Τρότσκυ. Είταν οι πρωτεργάτες του κατακλυσμού.
Τις μετέπειτα εσωτερικές διαμάχες του καθεστώτος, της ηγεσίας του, τις μαθαίναμε, όμως δεν μας άγγιζαν. Είχαμε πάψει κιόλας ν’ αντιδρούμε στις επιθέσεις προπαγάνδας διασυρμού που εγκαινίαζε η ανερχόμενη τότε μερίδα για να διαβάλει τον αντίπαλό της. Αν οι κομμουνιστές το πίστεψαν, εμείς δεν το πιστέψαμε ποτέ πως ο Τρότσκυ είταν προδότης. Που θα πει πως η ηθική πίστωση που ανοίγαμε στη Ρωσική Επανάσταση είταν μεγαλύτερη από εκείνην που της άνοιγαν κάποιοι πειθήνιοι οπαδοί της…
Γι’ αυτό και σήμερα που ο τάραχος των παθών πέρασε, που η ατμόσφαιρα του αιώνα ξελαγαραίνει, βλέπουμε έξω από κάθε υποκειμενική προκατάληψη το χρέος της Ιστορίας. Είναι ένα αίσθημα που επιβάλλεται, και που κάνει να υπολογίσουμε βαρειά κάποιες μορφές, αδιάφορο αν βαδίζουμε στο ιδεολογικό αχνάρι τους ή όχι.
Θα είχαν άδικο οι ομοϊδεάτες του Στάλιν αν φαντάζονταν πως τη στάση μας τούτη την εμπνέει τάχα μια αντιπολιτευτική διάθεση ή μια πρόθεση αναχρονιστική. Η εξήγηση θα είταν πολύ εύκολη. Πάλι προτιμότερο, κοντινότερο στην αλήθεια θα είταν να μας αποδώσουν δονκιχωτισμό. Μόνο που έχω την ελπίδα --για να μην πω την πεποίθηση-- πως θα’ ρθει μια μέρα και σύντομα, όπου οι ίδιοι θ’ αναλάβουν να πείσουν την οικουμένη πως η αποκατάσταση της αλήθειας δεν είναι δονκιχωτισμός.
Η αποκατάσταση της αλήθειας της ιστορικής, και της ανθρώπινης επιβάλλει την επαναφορά του Τρότσκυ στη θέση που του ανήκει. ΄Οχι στο μαυσωλείο, για το οποίο άλλωστε είναι πολύ αργά πια. Στο κέντρο της επίσημης Ιστορίας.
΄Οσο κι’ αν είναι βιαστική η εποχή μας, όσο κι’ αν έχει συνηθίσει να κλείνει γρήγορα τις αποσκευές της, τους φακέλους της και να προσπερνάει, να προχωρεί στον επόμενο σταθμό, καλό θα είναι να μη λησμονεί πως υπάρχουν κάποιες υποθέσεις που δεν κλείνονται μαζί με τους φακέλους, απομένουν ανοιχτές απέναντι στη συνείδηση του ανθρώπινου γένους. Γιατί αν είταν όλα να τερματίζονται έτσι, συνοπτικά, ελαφροσυνείδητα, δίχως διάκριση, ενδοιασμούς, και δίχως κάποια κατάλοιπα ευλάβειας, τότε δεν θα είχε κανένα απολύτως νόημα και η ιστορία των λαών και η ζωή των ανθρώπων.
Η υπόθεση Τρότσκυ δεν είναι κοινή. Με το τέλος της ζωής τέτοιων προσώπων δεν τελειώνει η ιστορία τους. Είτε ασπαστήκαμε τις ιδέες τους είτε διαφωνήσαμε, είτε γοητευτήκαμε από την προσωπικότητα τους είτε την αποδοκιμάσαμε, είτε συμπολεμήσαμε μ’ αυτούς είτε τους πολεμήσαμε, δεν παύουν να είναι μεγάλα τέκνα της ανθρωπότητας, οπλισμένα με δαιμόνιο ασυνήθιστο, και που αγωνίστηκαν, έπεσαν για την ιερή υπόθεση του ανθρώπου. Από τη στιγμή που το χώμα του τάφου σκέπασε τις μορφές αυτές που η σύγκρουσή μας έληξε, ανήκουν σε όλους μας. Η υπόθεση τους είναι υπόθεση της Ιστορίας.
Η σύμπτωση, η πιο αντιπνευματική αυτή απ’ όλες τις θεότητες, η Τύχη, έχει κάποτε την αναπάντεχη λογική της. Ανάμεσα στην ημερομηνία της περασμένης Τετάρτης, που μιλούσαμε για το μαυσωλείο της Κόκκινης Πλατείας, και τη σημερινή, παίρνει θέση η 20η Αυγούστου, ημερομηνία ακριβώς όπου, πριν από δεκαεννιά χρόνια, στο Κογιοάκαν του Μεξικού, ο δολοφόνος τρύπωνε με τρόπο παραπειστικό στο γραφείο του Τρότσκυ, τον χτυπούσε από τα πίσω, στο κεφάλι, με την κρυμμένη μέσα στο πανωφόρι του ορειβατική αξίνα. «Αυτή τη φορά, το πέτυχαν», ψιθύρισε ο ετοιμοθάνατος στους δικούς του.
Τρεις μήνες πριν είχε γίνει μια άλλη δολοφονική απόπειρα, από εικοσιπέντε οπλοφόρους. Είχαν εισβάλει στο σπίτι, νύχτα, πολυβόλησαν με λύσσα το δωμάτιο, το κρεββάτι όπου κοιμόνταν, ένα δευτερόλεπτο πριν ο Τρότσκυ και η γυναίκα του. ΄Οπως στις γκαγκστερικές ταινίες. Ακριβώς! Μόνον η ψυχραιμία, η ετοιμότητα, είχε σώσει τότε το ηλικιωμένο ζευγάρι.
Το καταδικασμένο ζευγάρι. Γιατί το ήξερε ο Τρότσκυ, κι από χρόνια πως η Γκεπεού έχει αναλάβει την εκτέλεσή του, σ’ οποιοδήποτε σημείο της Γης τον βρει. Όμως δεν φαίνεται να είταν αυτό, η αγωνία του θανατοποινίτη, που ρύθμιζε τη ζωή του. Μια άλλη αγωνία, υψηλότερη, τον συνείχε: Ν’ αποκαταστήσει την αλήθεια, να επιβάλει τις ιδέες του, ν’ αποσείσει την κατηγορία που τον εβάραινε, πως τάχα πρόδωσε τα ιδανικά του.
Κατηγορία που το στρατηγείο του Στάλιν εξακόντιζε, συδαύλιζε επίμονα, με όλα τα μέσα, μ’ ένα ανελέητο προπαγανδιστικό σφυροκόπημα της παγκόσμιας κοινής γνώμης, και με καταγγελίες, δίκες, τουφεκισμούς. Πρέπει να διαβάσει κανένας τα κείμενα του Τρότσκυ εκείνης της εποχής, για να καταλάβει. Είναι μια συγκλονιστική ανθρώπινη περίπτωση˙ μια περίπτωση όπου, καθώς πάντα όταν η δραματική θερμοκρασία υψώνεται στο έπακρο, ο ανθρώπινος παράγων δεσπόζει, κατακαλύπτει τον ιστορικό˙ το καυτό δράμα, τότε, κυριαρχεί απέναντι στο ψυχρό έπος.
Ο άνθρωπος αυτός, ο δεύτερος μετά τον Λένιν θεμελιωτής της νέας Ρωσίας, ο οργανωτής του Κόκκινου Στρατού, ηγέτης και διανοούμενος, συγγραφέας με λάμψη ασυνήθιστη, περιφέρεται εκπατρισμένος από χώρα σε χώρα, συκοφαντημένος, κυνηγημένος, παντού ανεπιθύμητος, παντού προσωρινός, κολασμένος, ακοίμητος, και ενώ γράφει, γράφει, στιβάζει τα αποδειχτικά κείμενά του, τις πολεμικές και τις απολογίες του, βλέπει γύρω τους φίλους του να πέφτουν, τα παιδιά του, τους συνεργάτες του, τις τάξεις των συμπολεμιστών του ν’ αραιώνουν, σ’ έναν αγώνα άνισο κι’ εξοντωτικό, που, το ξέρει ο ίδιος, δεν θα σφραγιστεί παρά μονάχα με τη ζωή του.
΄Οσο κι’ αν είναι ο άνθρωπος αυτός ένας γυμνασμένος, σκληραγωγημένος επαναστάτης, δεν μπορεί παρά να νιώθει τώρα, στη δύση της ζωής του, αποκαρδιωτική στα χείλη του την πίκρα της τραγικής αυτής μεταστροφής που τον έφερε από το θρίαμβο του κινήματος κι’ από την κορυφή της εξουσίας, στον κολασμένο, άνυδρο κύκλο του κατατρεγμού.
Είναι ένα κυνηγημένο ζώο, που απάνω του αμολύθηκε, απ’ όλα τα σημεία της Οικουμένης, η παγανιά. ΄Αλλοι, προσκολλημένοι στους ταξικούς φανατισμούς, στις πολιτικές αντιδικίες και μνησικακίες, ας του ρίξουν την πέτρα του αναθέματος. Εμείς, βοηθημένοι κι’ από τη λυτρωτική επενέργεια του ιστορικού χρόνου, θα σταθούμε με περίσκεψη μπροστά στο ανθρώπινο δράμα.
Σ’ άλλους καιρούς, χαρακτηρισμένους από μια διαφορετική ηθική ευαισθησία, η παγκόσμια συνείδηση είχε αναστατωθεί από την περίπτωση ενός υπόδικου αθώου: του Ντρέϋφους.
Ωστόσο η υπόθεση Ντρέϋφους παραμένει ιδιωτική, στενή, μπροστά στην υπόθεση Τρότσκυ. Κι’ ας είταν κι’ εκεί υπερατομικό ουσιαστικά το θέμα: ας έβλεπαν την αθωότητα πέρα και πάνω από τον αθώο. Εδώ, είναι, ο συκοφαντημένος ιδεολόγος που δικάζεται. Όχι ο Λέων Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν, ο επιλεγόμενος Τρότσκυ, αλλά η παγιδευμένη, κατασυκοφαντημένη ιδεολογία. Τέτοιες διαφορές δεν επιτρέπεται να παραμένουν ανοιχτές.
Να γιατί λέμε πως η ιστορία δεν έχει ακόμα αποκατασταθεί.
Η Ρωσία δεν έδειξε για την ώρα την πρόθεσή της ν’ απαλλαγεί από το προπατορικό αυτό αμάρτημα. Κι’ όμως ένα καθεστώς που διεκδικεί το μέλλον, που ευαγγελίζεται ένα νέον κόσμο, έχει συμφέρον να δείχνεται ιδιαίτερα ευαίσθητο στο κεφάλαιο των ηθικών θεμάτων. Η αποκατάσταση του Τρότσκυ πρέπει να είναι πανηγυρική κι ανεπιφύλακτη. Κι ας μη θεωρηθεί η προσδοκία τούτη εμάς των τρίτων, ανάμιξη. Το προνόμιο της Σοβιετικής Ρωσίας είναι πως επέτυχε εκείνο που η ιδεολογία της απαιτούσε: Να κάνει τις προσωπικές της υποθέσεις, υποθέσεις οικουμενικές.
Η υπόθεση Τρότσκυ, περίπτωση συμβολική κορυφαία, περιμένει την κάθαρση της Τραγωδίας.