Δύο «καλοκαιρινά» μικρά άρθρα.
Γράφτηκαν τον Αύγουστο του 1999.
Δημοσιεύτηκαν στην «Αθηναϊκή», εκείνης της περιόδου.
Θεωρούμε ότι είναι και σήμερα πολύ επίκαιρα…
Δολώματα ευτυχίας
ΣΤΙΣ καλοκαιρινές «αποδράσεις» γίνονται πιο ευδιάκριτα και πιο απωθητικά κάποια χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας: Η σωματική και ψυχική αλλοτρίωση και ο πολιτισμός της μαζικής κουλτούρας.
ΣΤΙΣ ακρογιαλιές είναι «ξαπλωμένη» η μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου και στις προκυμαίες περιφέρεται... Αισθητικό ντεκόρ: Η ισοπεδωτική ιδεολογία της μαζικής κουλτούρας.
Η ΕΙΚΟΝΑ του «μοναχικού πλήθους» αποτυπώνει όλη τη φρίκη του καπιταλιστικού πολιτισμού: Μοναξιά μέσα στον ανθρώπινο συνωστισμό, ανθρώπινη ερημιά μέσα στο πλήθος. Ο καθένας βασίζει τη σιγουριά του με το να μένει στενά προσκολλημένος στο κοπάδι, και να μη διαφέρει σε σκέψη, αίσθημα, ή πράξεις. Και ενώ όλοι προσπαθούν να είναι προσκολλημένοι όσο γίνεται περισσότερο με τους υπόλοιπους, ο καθένας παραμένει τελείως μόνος, γεμάτος από μια βαθιά αίσθηση ανασφάλειας...
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, βεβαίως, της μαζικής κουλτούρας προσφέρει πολλά καταπραϋντικά τα οποία βοηθούν τους ανθρώπους να απαλλαγούν με ψευδαισθήσεις από αυτή την αίσθηση μοναξιάς. Ελλείψει πραγματικής ευτυχίας τα άτομα αναζητούν υποκατάστατα «ευτυχίας», φαντασιώσεις «ευτυχίας» και αρκούνται σε έμμεσες ικανοποιήσεις που εξασφαλίζονται με τα εμπορεύματα.
Ένα από τα ελκυστικότερα δολώματα της μαζικής κουλτούρας είναι ο πολιτισμός του σώματος. Ιδιαίτερη αξία έχει εδώ το μαύρισμα του σώματος. Το μαυρισμένο σώμα δεν αποτελεί απλώς για τον «πολιτισμό του ελεύθερου χρόνου» συνώνυμο των διακοπών, αλλά έχει ανακηρυχτεί σε κοινωνικό σύμβολο των ευτυχισμένων διακοπών.
ΤΟ μαυρισμένο σώμα προσφέρει μια πολύ σημαντική σεξουαλική ανταλλακτική αξία (γι αυτό υπάρχουν ακόμα και ηλεκτρικές συσκευές που προσφέρουν τον αναγκαίο ήλιο μέσα σε ένα δωμάτιο). Οι μαυρισμένοι μυς αποτελούν, σύμφωνα με την «ιδεολογία του σώματος», απόδειξη υγείας και νεότητας.
Έτσι γύρω από αυτόν τον πανίσχυρο μύθο δημιουργήθηκε μια ευημερούσα βιομηχανία: Αντηλιακά προϊόντα, κρέμες, λοσιόν για δέρμα κλπ. Αυτός είναι επίσης ο λόγος που ολόκληρος ο εμπορικός τομέας (τουρισμός, αγαθά του ελεύθερου χρόνου, βιομηχανία προϊόντων ομορφιάς) χρησιμοποιεί στο έπακρο αυτή την αναζήτηση του ήλιου και του μαυρισμένου δέρματος και την υπερεκμεταλλεύεται...
Άλλα τα εμπορεύματα που αφορούν το σώμα γίνονται ακόμα πιο εντυπωσιακά. Στο μέτρο που η εμπορική αποκτήνωση κερδίζει ολοένα περισσότερο τα λαϊκά στρώματα, τα εμπορεύματα που αφορούν το σώμα προσφέρουν πλεονεκτήματα και υπόσχονται ιδιότητες όλο και πιο «θαυματουργές».
Η «προσφορά» σωματικών ιδιοτήτων γίνεται όλο και πιο τολμηρή. Διάφορα «επαναστατικά» προϊόντα μας επιτρέπουν να παραμένουμε σε φόρμα όλη την ημέρα...Άλλα προϊόντα ακόμα πιο «εντυπωσιακά», επιτρέπουν στα άτομα να αποκτήσουν αμέσως την «ανδροπρέπειά» τους που διακυβεύεται, να ξαναβρούν τη σεξουαλική τους ζωτικότητα, την πλήρη ερωτική ικανότητα...
ΟΛΑ αυτά δείχνουν ότι για τον πολιτισμό της μαζικής κουλτούρας το ανθρώπινο σώμα δεν είναι υποκείμενο ηδονής, αλλά τεχνολογικό αντικείμενο, πηγή εκμετάλλευσης, θέαμα και προϊόν κατανάλωσης. Χειραγωγείται με ένα σωρό μεθόδους, καταγράφεται, ενσωματώνεται, απολιθώνεται, εκτίθεται και, πάνω από όλα, ελέγχεται χάρη σε εντελώς ψευδείς τεχνικές ευτυχίας που δεν είναι παρά η ευτυχία της τεχνικής, της καταπίεσης, της εξαθλίωσης, της διεύθυνσης.
Ο φετιχισμός του σώματος
ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ σώμα, όπως γράψαμε, χρησιμοποιείται, χειραγωγείται, αγοράζεται, πουλιέται σαν πράγμα. Η πραγμοποίηση του σώματος λειτουργεί με τη μορφή του φετιχισμού του σώματος. Φετιχοποιώντας το, η μαζική κουλτούρα κατορθώνει να κάνει το σώμα λειτουργικό και εύχρηστο πολιτιστικό αντικείμενο, ενσωματώνοντάς το στον κόσμο των φετίχ που ονομάζονται εμπορεύματα.
Η ΜΑΖΙΚΗ κουλτούρα πραγματοποιεί μια διπλή φετιχοποίηση του σώματος: Τη σεξουαλική φετιχοποίηση και την εμπορευματική. Κάνει το σώμα πραγμοποιημένο, αφηρημένο, γενικό ισοδύναμο τόσο του εμπορεύματος όσο και του σεξ.
Ο ΦΕΤΙΧΙΣΜΟΣ του εμπορεύματος μετατρέπει το σώμα σε απλή ανταλλακτική αξία ενσωματωμένη σε μια σειρά εμπορευματικών αξιών. Χάρη σε αυτή τη φανταστική μορφή, η αξία χρήσης του σώματος διαχωρίζεται από την ανταλλακτική αξία του.
Ο ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΣ φετιχισμός μετατρέπει όλα τα μέλη του σώματος σε σεξουαλικά ισοδύναμα σε μια πολύπλοκη, συνειρμική, συμβολική σειρά. «Το υποκατάστατο του σεξουαλικού αντικειμένου είναι γενικά ένα μέλος του σώματος που έχει ελάχιστη σχέση με κάποιο σεξουαλικό σκοπό (τα μαλλιά, τα πόδια) ή ένα άψυχο αντικείμενο που πλησιάζει κάπως το επιθυμούμενο αντικείμενο και, κατά προτίμηση, το φύλο του (κάποια ρούχα του, τα εσώρουχά του). Αυτά τα υποκατάστατα μπορούν όντως να συγκριθούν με το φετίχ με το οποίο ο άγριος ενσαρκώνει το Θεό του». (Φρόιντ, «τρία δοκίμια για τη Θεωρία της Σεξουαλικότητας).
ΕΙΝΑΙ ολοφάνερο ότι η διαφήμιση είναι αυτή που συγκεντρώνει όλες αυτές τις διαδικασίες. Η διαφήμιση είναι ένας υποβαθμισμένος συμβολισμός του σώματος. Όλα τα αντικείμενα χρησιμοποιούνται σε άμεση ή έμμεση σχέση με το σώμα ή με ορισμένα μέλη του. Το εμπόρευμα έγινε το σεξουαλικό υποκατάστατο και η κατανάλωση έγινε το υποκατάστατο του ελεύθερου ερωτισμού. Η εμπορευματική σεξουαλικότητα γίνεται η κατανάλωση του σεξουαλικού εμπορεύματος, από το πραγματικά εκπορνευόμενο σώμα-εμπόρευμα μέχρι τα λεγόμενα ερωτικά έντυπα που πουλάνε φαντασιώσεις σε φτηνή τιμή…
ΑΝ ΤΟ σώμα είναι πανταχού παρόν στη μαζική κουλτούρα, αυτό οφείλεται στο ότι η μαζική κουλτούρα επιτρέπει να διοχετεύεται κοινωνικά, προς όφελος του κυρίαρχου μηχανισμού, η επιστροφή των απωθημένων ενορμήσεων. Η ικανοποίησής τους επιτυγχάνεται μέσω των εμπορευμάτων. Οι ανάγκες του σώματος μεταφράζονται στη «γλώσσα» του εμπορεύματος. Στις θεμελιακές απαιτήσεις του σώματος (πρόγραμμα της αρχής της ηδονής), το καπιταλιστικό σύστημα ανταποκρίνεται με τις συνεχώς ανανεωνόμενες προτροπές και προτάσεις του εμπορεύματος.
Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ καπιταλιστική κοινωνία, επωφελούμενη από την αυξανόμενη παραγωγικότητα και τις εμπορευματικές αναγκαιότητες, προσφέρει μια πολιτιστική εικόνα της ευτυχίας. Διακηρύσσει ότι η σωματική ευτυχία, προϋπόθεση κάθε ευτυχίας, είναι εφικτή χάρη στις μαγικές ιδιότητες των αντικειμένων-υπηρεσιών-εμπορευμάτων. Η νοσταλγία της ευτυχίας (επιστροφή του απωθημένου) ενισχύει, επομένως, πολιτιστικά το δυναμισμό του εμπορεύματος.
Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ του σώματος στη μαζική κουλτούρα είναι η καταπιεσμένη τεχνική ως προς την ευτυχία. Κι αυτός ακριβώς ο φετιχισμός χρησιμεύει για να καμουφλάρονται τα πραγματικά προβλήματα και οι πραγματικές λύσεις…